Architektura ludowa w Górach Orlickich

 Architektura ludowa w Górach Orlickich

Obiekty architektury ludowej są stosunkowo najliczniejszymi zabytkami minionych czasów, które zachowały się aż do naszej współczesności. Jest to spowodowane nie tylko faktem, że były najliczniejsze już w czasie swego powstania w porównaniu z innymi rodzajami zabytków, ale także tym, że do dzisiejszego dnia służą zadaniom, dla których zostały wybudowane. Bądź jako obiekty mieszkalne lub służące w celach rekreacyjnych.Korzenie architektury ludowej sięgają XVIII wieku. Styl barokowy, z początku u nas obcy, a nawet wrogi, zapuszcza w tym okresie w Czechach silne korzenie i jest stopniowo przyjmowany jako osobisty wyraz odczuć ludowych i estetycznych. Styl barokowy w rozumieniu ludowym stał się w ten sposób współtwórcą podstawowego wyglądu czeskiej krainy, co w pełnym wymiarze widać także w Górach Orlickich i ich podgórzu.Znaczna większość obiektów, które zostały zachowane, zawdzięcza swoje istnienie właśnie rekreantom, którzy się starali, czasami z niewiarygodną wręcz pasją o uratowanie i rekonstrukcję nawet najmniejszych szczegółów architektury. Gorzką prawdą jest także to, że liczne obiekty architektury ludowej, które dzisiaj służą rekreacji, zostały bezdusznie przebudowane na dziwne i pozbawione wszelkiej estetyki hybrydy, które szpecą tę przepiękną krainę.Dużą zasługę w tej kwestii, że obiekty architektury ludowej zostały w Górach Orlickich renowowane z respektem dla tradycyjnej architektury i z poszanowaniem wyglądu estetycznego tego zakątka czeskiej ziemi, ma właśnie Zarząd Chronionego Parku Krajobrazowego Gór Orlickich, który od samego powstania tej organizacji stara się o ochronę architektonicznych wartości kulturalnych.Mimo tego wiejskie domy, jedynie w wyjątkowych przypadkach zachowały swój pierwotny czy przynajmniej starszy wygląd. Przyczyną było nieustanne zamieszkiwanie w nich oraz zmiany w kulturze zamieszkiwania i stylu życiowego. Fakty te były przyczyną licznych zmian budowlanych w tych obiektach. Wiele z nich w wyniku dokonanych przebudowań w zasadzie zupełnie zniknęło. Następnym, jeszcze gorszym wyjściem, było zburzenie pierwotnego domu i wybudowanie nowego, w większości przypadków budowanego już na innych podstawach.Charakterystyczny dla naszego regionu jest drewniany dom zrębowy z murowaną środkową częścią, tak jak był budowany w XVIII i XIX wieku. Na prostokątnym fundamencie znajduje się duża izba mieszkalna, sień, komora i część gospodarcza – chlew. Z obrysu fundamentu wykracza na podłużnej stronie wejściowej kryty nasyp, ewentualnie otwarty ganek z obitą deskami balustradą, która łączy się z poddaszem rzeźbionymi słupkami.Budynki - właściwie bez wyjątku - były jedynie parterowe. Część mieszkalną tworzyła przestrzenna izba, w której żyli wszyscy mieszkańcy domu (za wyjątkiem starych gospodarzy w bogatszych rodzinach). Drewniane ściany zrębowe były uszczelnione, a następnie zabielone zaprawą murarską. Drewniany sufit izby był konserwowany poprzez malowanie go wołową krwią. Na wewnętrzne ściany izby był później narzucony tynk na trzcinę a w większości raz do roku ściany były bielone. Przy ścianie stała ława i rzeźbiony stół. Do wyposażenia zaliczano jeszcze półki na przedmioty z jarmarku, pojemnik na naczynia, łyżki i oczywiście skrzynię. Łóżko było szerokie a nad nim wisiał drąg na pierzyny. Malowane szafy i skrzynie znajdowały się w sieni i na strychu. Okna do izby były małe, podwójne, podzielone na cztery lub sześć części. Ozdoby pojawiały się na drewnianym okiennym obramowaniu w postaci prostej, falistej rzeźby. Pomiędzy sufitem izby a podłogą pomieszczeń na strychu, znajdowała nie niekiedy szpara, służąca jako schowek na zapasy w niepewnych czasach, w XVIII wieku służyła także do ukrywania zakazanych ksiąg ewangelickich.Murowaną częścią całego zrębowego domu była tzw. czarna kuchnia. Wchodziło się do niej od strony sieni, także tutaj odprowadzano dym z pieca znajdującego się w izbie. Kominy były budowane pierwotnie z drzewa, co niestety było jedną z częstych przyczyn pożarów. Dopiero później były budowane kominy murowane. Pod kominem znajdowały się drzwiczki do pieca a obok było niskie palenisko. Paliło się właściwie tylko drzewem.Podłogę izby stanowiła pierwotnie tylko ubita glina, w późniejszych czasach parkiet. Sień miała kamienną lub ceglaną podłogę, nasyp był wyłożony dużymi płaskimi kamieniami.Domy posiadały w większości dach dwuspadowy. Miejsce na strychu służyło do przechowywania paszy dla zwierząt na zimę, później wstawiono w tych miejscach małe izby z oknami umieszczonymi w szczycie dachowym. Szczyt lub lomenice stanowił reprezentacyjną część domu. W naszym regionie szczyty dachowe nie składały się ze zbyt wielu elementów, były rozdzielone w większości na cztery pola. Największe było wewnętrzne pole wraz z dwoma skromnie ozdobionymi oknami, które prowadziły do izby na strychu. Czasami występują również proste rzeźbione, ozdobne elementy na okiennym obramowaniu lub też na dolnych zakończeniach desek. Często występowały, chociaż dzisiaj bardzo rzadko zachowane, klapowe deski na szczycie dachowym z napisami, które zawierały datę budowy oraz imię budowniczego a także słowa prośby o Bożą opiekę nad domem.Kolejnym obiektem gospodarstw wiejskich była stodoła. Była zbudowana tak, aby był do niej łatwy dostęp z pola. Stodoły posiadały drewnianą niską zrębową część, natomiast wysoki dach. Wewnątrz znajdowało się gliniane lub zrobione z desek klepisko, które służyło – jak sama nazwa wskazuje - do klepania, młócenia zboża. Zostało zachowanych tylko kilka stodół w górskich wioskach, ale są także w Hlinném oraz w kilku innych miejscach.Duże posiadłości posiadały jeszcze spichlerz, stojący na kamiennym fundamencie i zagłębiony w ziemi. Był wykorzystywany do przechowywania pokarmów, które się łatwo psuły, zwłaszcza w czasie lata. Niektóre spichlerze były budowane nad źródłem wodnym. Bardzo ładny spichlerz znajduje się w Sudíně, można je spotkać także na Dobersku jak również w podgórskich wioskach.Szczególną rolę pomiędzy obiektami architektury ludowej mają młyny, które licznie występowały na górskich i podgórskich strumieniach. Niektóre z nich, nawet kiedy już dawno nie spełniają swego zadania, zachowały do dzisiaj ten sam wygląd. Jest to na przykład fragment młyna Langra niedaleko Dobrého albo młyn Vondřejca w Valských Dolech niedaleko Dobrušky, którego historia sięga aż czasów średniowiecznych.Do małej architektury ludowej należały także dzwonniczki, których w Górach Orlickich i podgórzu zachowało się jedynie kilka. Piękne drewniane dzwonniczki zachowały się na przykład w Nedvězí, Kounově czy we Lhotě niedaleko Dobruški.Do małych obiektów należały także zadaszenia studni i źródeł wodnych, znajdujące się w pobliżu górskich chat. Niektóre z tych zadaszeń służą do dzisiaj swojemu celowi, możemy je znaleźć rozproszone po całych górach.Wiejskie zrębowe budowle zachowały się w Górach Orlickich najliczniej na przykład w Sněžném, w okolicy Orlického Záhoří i innych przygranicznych miejscowościach, ale także na Dobersku. Wiele z nich to prawdziwe perły budownictwa ludowego, a ich właściciele starannie je utrzymują.Wiele obiektów architektury ludowej zniszczył przysłowiowy „ząb czasu“, wiele zmiany stylu życiowego, zwłaszcza w poprzednim stuleciu, wiele ludzka obojętność, a nawet samowola. Te, które pozostały, przekazują wprawdzie niepełne, ale mimo to barwne świadectwo o pięknie i wartościach ludowej sztuki budowlanej i o mistrzostwu tych, którzy ją tworzyli.